Fikret Özcan*
Gül, tarih boyunca hoşluğun ve gençliğin simgesi olduğu kadar geçiciliğin de simgesi olmuştur. Birçok tanrı ve tanrıça için yapılan törenlerin yanı sıra ölüler için yapılan dini törenlerde de kullanılmıştır. Gül, hoş görünümü, sevilen kokusu ve rengarenk yapısıyla binlerce yıldır en sevilen bitkilerden biri olmuştur. Yunan kadın şair Sappho’nun “çiçeklerin kraliçesi” olarak tanımladığı güle en erken Homeros’un İlyada’sında rastlarız. Homer, Şafak Tanrıçası Eos’u “Gül parmaklı şafak” olarak tanımlar. Daha sonraki kaynaklardan, bu nitelendirmenin tazeliği, gençliği ve yeni başlayan bir şeyi tanımlamak için kullanıldığını anlıyoruz. Geometrik ve Erken Arkaik dönemde tanrı ve tanrıçalara layık görülen veya onlarla birlikte adı anılan gülün Sappho ve Anacreon ile dünyevileşerek insan düzeyine indiğini görmekteyiz.
ESKİ DÖNEMDEKİ GÜL ÇEŞİTLERİ
Kültür gülünün Anadolu’ya oradan da batıya nasıl ulaştığını bilmiyoruz. Ancak genel kanıya göre gül Anadolu’ya Çin (?) ve Persler vasıtasıyla gelmiş olmalıdır. Günlük hayata dair her şeyi hızlıca anlatan Eski Mısır’dan günümüze kalan fotoğraflarda gül tasviri çok yaygın değilken metinlerde güle yer veriliyor. Bu vesileyle, muhtemelen MÖ 12-11’de, Pers Hükümdarı Kambyses’in Eski Mısır’da Mısır’ı fethetmesinden çok önce yükseldi. yüzyılda ekilmese de biliniyordu. Çağdaş yazarlar, Büyük İskender’den sonra Yunan kültürünün doğuya yayılmasıyla Mısır’da gül ekiminin başladığı konusunda hemfikirdirler. Homer ve Hesiod gibi MÖ 8. yüzyıl şairlerinin gülden söz ettiği bilinmesine rağmen, bu bitkinin pahalı bir çiçek olarak kabul edildiği bilinmekte olup, yetiştiriciliği ve türü hakkında herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Tarihçi Herodot, MÖ 5. yüzyılda Makedonya’da ‘Midas’ Bahçeleri’ denilen yerde (Bermion Dağı’nın eteğinde) re’sen büyüyen altmış yapraklı bir gül olduğunu ve bu gülün diğer güllerden çok daha popüler koktuğunu bildirir. güller Herodot’un burada bahsettiği gül, yaban gülü gibi bir gül olsa gerek. Muhabirin diğer güllerden bahsetmesine dayanarak, en geç MÖ 5. yüzyılda çeşitli gül çeşitlerinin bilindiğini veya yetiştirildiğini söyleyebiliriz. Tarihi kaynakların yetersizliğine rağmen Batı’nın yeni gül türleri ile tanışması Büyük İskender’in Doğu seferleri ve daha sonra Orta Çağ’da Haçlı Seferleri ile gerçekleştiğini söyleyebiliriz.
Campania’dan mezar resmi, MÖ 4. yüzyılın ikinci yarısı. Dresden, Albertinum, Hettner 116-248Kaynak: K. Knoll, Die Antiken im Albertinum.
Gül hakkında ilk sistemli bilgileri ve tanımları Aristoteles’in öğrencisi Theophrastos’tan öğreniyoruz. Theophrastos, Aristoteles’in hayvan sınıflandırmasını bitkilere de uygulamış ve ‘Historia Plantarum’ adlı eserinde güle yer vermiştir. Theophrastos bu eserinde üç çeşit gülden bahsetmekte ve onları tanımlamaktadır. Bu tanımlara göre bunların rosa canina, rosa sempervirens ve rosa centifolia olduğu varsayılmaktadır. Roma döneminde parfüm yapımında kullanılan güllerin kalite olarak bölgelere göre farklılık gösterdiğini Yaşlı Plinius’un anlatılarından anlıyoruz. Yaşlı Pliny’nin ‘Doğa Tarihi’nin XXI. Kitabında çiçekler, çelenkler ve özellikle güller hakkında yazmış olduğu eserler, antik çağlarda özellikle Roma İmparatorluğu döneminde güller hakkında detaylı bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır.
Plinius, Romalıların başlangıçta bahçelerde çelenk için sadece menekşe ve gül yetiştirdiklerini anlatır. Antik edebiyatta kısa bir ömre sahip olduğu bilinen menekşe ve gülün aslen ölüm kültüyle ilgili olduğu ve kesinlikle törenlerde kullanıldığı düşünülürse, o dönemdeki bitki ve çiçeklerin amacının ölüm kültü olduğunu söyleyebiliriz. dini gerekliliklerin ihtiyaçlarını karşılar. Ancak yazar, gülün çelenk yapımında kullanılmadığını, aksine merhem yapımında veya yiyecek ve içeceklere tat vermek için kullanıldığını belirtmektedir. Plinius başlangıçta gülün dikenli, popüler fakat zayıf kokulu bir bitki olduğunu vurguladığından, o dönemde gülün ekilmediğini yani yabani gülü kastettiğini anlıyoruz.
Plinius, gül çeşitlerini yaprak sayısına, sapın az ya da çok dikenli olmasına, rengine ve kokusuna göre sınıflandırır. On iki gül çeşidinden bahsedilir, ancak bu güllerin özelliklerinden çok az bahsedilir. Bu nedenle Plinius’un bahsettiği gülleri bugün teşhis etmek neredeyse imkansızdır. Çünkü yazar gülleri çeşitlerine göre değil, yetiştikleri yere göre adlandırır. Plinius’a göre güllerin açma süresi ve çiçeklerinin açık kalma süresi de sınıflandırmada değerli kriterlerdir. Romalılarda en beğenilen güller rosa campana ve rosa praenestina’dır. Bu güllerden en erken açan rosa campana, en geç açan ise rosa praenestina’dır.
TAHIL YERİNE GÜL
Pliny, Pangeus Dağı yakınlarında yetişen küçük ama çok yapraklı gülden bahsederken, bu gülün tarlalara dikildiğini ve orada oturan insanlara bir ‘ekmek kapısı’ açtığını söyler. En güzel kokulu gülün Girne gülü olduğunu anlatan yazar, en hoş gül merheminin/merheminin burada yapıldığını anlatıyor. Plinius’a göre İspanya’da bir Roma kolonisi olan Nova Carthago’da yetişen güllerin özelliği kış boyu çiçek açmasıdır. İtalya’da güllerin sonbahardan beri açmaması ve Roma’daki lüks hayatın gül tüketimini körüklemesi nedeniyle gül talebini karşılamak için Nova Carthago ve Mısır’dan güller getirildi. Romalılar topraklarına yeni eyaletler eklediklerinde Roma’nın buğday ve tahıl ihtiyacı Mısır ve diğer kolonilerden karşılanmaya başlandı. Daha önce tahıl üretilen yerlerde gül yetiştirilirdi!
Plinius, Romalıların Yunan gülü, Yunanlıların ise Lychnis dedikleri gülün ne kokusunun ne de görüntüsünün hiçbir değeri olmadığını söyler. Ardından bu gülün nemli yerlerde yetiştiğini belirterek, gül diyarının ortasındaki ve gül yetiştirilen yerlere olan ilgiyi anlatıyor. Plinius, ‘Küçük Yunan Gülü’ adı verilen bir başka güle atıfta bulunarak, bu gülün yapraklarının çok iri olduğunu ancak tomurcuk şeklinde her zaman kapalı olduklarını ancak elle dokunulduğunda taç yapraklarının açıldığını söyler.
Rodos parası.ARKEOLOJİK BULGULAR VE GÜLE BULGULARI
Gülün ilk resimli tasvirlerini Yunan kültüründen çok önce, MÖ 1600-1500 yıllarında Girit’teki Minos saray fresklerinde görebiliriz. Miken tabletlerinde gül yağından/parfümünden söz edildiğinden Geç Tunç Çağı’nda gülün sadece bilinmediğini, farklı şekillerde kullanıldığını söyleyebiliriz. MÖ 7-6. Yüzyıllarda aryballos olarak adlandırılan 10 cm boyunda. 6. yüzyılda gül çelenklerinin başa takıldığını, gülün aşkın simgesi olduğunu yazılı kaynaklardan öğreniyoruz. ve zarafet ve Tanrıça Afrodit ile ilişkilendirildiği. Tarihçi Herodotos’un aktarımından, en geç MÖ 5. yüzyılda çeşitli gül türlerinin bilindiğini veya yetiştirildiğini söyleyebiliriz. MÖ 4. yüzyılda vazo fotoğraflarındaki bitkisel motiflerin ve süslemelerin karmaşıklığı ile gül, diğer bitki ve çiçeklerin yanında yerini almıştır. Madeni paralardaki ilk gül tasviri, adı gül ile anılan Rodos şehrinin sikkelerinde görülür. Rodos MÖ 408-407 yıllarında sikke basmaya başlamış ve yaklaşık yirmi yıl boyunca bastığı sikkelerde güllere yer vermiştir.
Helenistik dönem edebiyatta pastoral şiirin, konut mimarisinde villaların ve bahçe kültürünün ön plana çıktığı bir dönemdir. Gül de bu dönemde ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Helenistik döneme ait gül tasvirine bir örnek, Bergama’daki (Bergama) Saray V’in sunağının taban mozaiğinde bulunan güllerdir. Erken İmparatorluk dönemi gül tasvirleri arasında Roma’dan Casa di Livia’nın konutundaki fresklerden ve Pompeii’den bir villanın kabul salonu fresklerinden örnekler verebiliriz. Sicilya’da Piazza Armerina yakınında yer alan Villa Casale’deki MS 4. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlenen ünlü ‘Bikinili Kızlar’ mozaiğinde, atletizm yarışlarında birinci olan bir kadının gül tacı koyması oldukça dikkat çekici. başında defne yapraklarından yapılmış bir taç yerine. Kartaca’da bulunan ve MS 4. yüzyılın sonlarına tarihlenen ‘Dominus Julius’ mozaiği, Kuzey Afrika’da Geç Antik dönemde endüstriyel gül yetiştiriciliğinin yanı sıra gül hasadını gösteren bir kanıt olarak değerlendirilebilir. Putperestlikten Hıristiyanlığa geçişte gül ile ilgili tören ve bayramlar reddedilmiştir. Ancak MS 4. yüzyılın sonlarından itibaren yeni bir fotoğraf dili oluşturulmuş ve gül, din uğrunda ölen âşıkların, öldükten sonra dirilmenin, ahirette mutlu ve huzurlu bir yaşamın simgesi olmuştur.
GÜL YAĞI, GÜL SUYU, GÜL PARFÜMÜ
Roma kaynakları, popüler kokulu yağların ve merhemlerin Doğu’nun ve özellikle Perslerin icadı olduğunu belirtir. Bu yağlar ve merhemler önceleri kült törenlerinde veya kült heykelinin yağ ve merhemlerle ovulmasında, cenaze törenlerinde, daha sonra bayram olarak halk yemeklerinde, sabah uyandıktan sonra yıkanma sırasında ve sonrasında kullanılmıştır. Söz konusu yağların ortasında da gül yağı bulunuyordu. Gülün dünyevileşme sürecinde yaratıcılarına has bir bitki olmaktan çıkıp, gül yağı ve gül parfümü de manevi anlamda müstesna bir yere sahip olanları diğerlerinden ayırmaya, sıradanlaşmaya, sıradanlaşmaya vesile olmaktan çıkar. ölümlüler tarafından bir “dikkat” aracı. Bu sürecin Geç Arkaik dönemde başladığını varsayabiliriz. Başlangıçta Helenistik dönemin ihtişamını reddeden, ancak kıta Yunanistan’ı, Anadolu, Mısır ve Suriye’yi fethettikten sonra yavaş yavaş Yunan yaşam tarzını benimseyen Erken İmparatorluk Dönemi Roma’sında, Orta Çağ’da gül yağı veya gül merhemi gibi meseleler de vardı. artık ihtiyaç olarak görülen sorunlar.
BAHARIN İKONU OLARAK GÜL
Bugün olduğu gibi geçmişte de baharın gelişinin güllerin açmasıyla, gülün açmasının ise baharın gelişiyle olduğu algısı geçmişte de vardır. Yazılı kaynaklar baharın gelişini ya da bahar ayını çok önceleri gül ile özdeşleştirse de antik dönem eserlerinde gülün bahar sembolü olarak kullanılması Roma dönemine denk gelmektedir. Özellikle dört mevsimi gösteren mozaiklerde ya da ‘mevsimlik lahit’ adı verilen lahitlerde gül, elinde bir buket gül ya da başında bir gül çelengi tutan genç bir hanım olarak tasvir edilmiştir.
GÜL VE AŞK
Aşk tanrıçası Afrodit’in simgesi de gül’dür. Arkaik dönemden başlayarak aşkla ilgili pek çok şiir ve nesirde her ikisi birlikte anılır. Aşıklar sevdiklerini gül çelengi ile geçirirler. Roma kaynaklarında gelinin elinde gül de dahil olmak üzere çeşitli çiçeklerden oluşan bir çelenk taşıdığından bahsedilir. Gelin çelengi bu şekliyle rahmete ve verimliliğe işaret eder.
ÖZEL HAYATTA GÜL
Yunanlılar geldikleri yeri sarmaşık ve çeşitli çiçeklerle süslemekle kalmamış, başlarında gül başta olmak üzere güzel kokulu çiçeklerden çelenkler de taşımışlardır. Yunanlıların bayram geleneği Romalılara da geçmiş, başlangıçta gül çelengi taşıma geleneği devam etmiştir. Romalıların yaptığı “gül yemeği” ve alkollü partilerin en kıymetlisinin İmparator Nero tarafından organize edildiğini söyleyebiliriz.
GÜL VE ÖLÜM
Campania’daki bir mezar odasında bulunan tasvir, güle yeni bir sembolik boyut kazandırıyor ve gülün tazelik ve tatlılığın yanı sıra solma ve faniliğin de simgesi olduğunu gösteriyor. İlk olarak Geç Klasik Dönem’de dile getirilen gülün solması ve dünyadaki fanilik teması Helenistik dönemden Orta Bizans dönemine kadar şairlerin en önemli konularından biri olmuştur. gül hastalık, yaşlılık ve ölümle ilişkilendirilmiştir. Özellikle defin vecizelerinde genç yaşta ölmek, narin bir çiçeğin veya gülün açmışken koparılmasına benzetilir.
ÖLÜLER KÜLTÜRÜ VE GÜL
Antik Roma’da ziyafet ve törenlerde çelenk hazırlayanların oluşturduğu, ‘coronarii’ veya kadınlardan oluşuyorsa ‘coronariae’ olarak adlandırılan çelenkçiler bir meslek kümesi olarak ortaya çıktı. Roma lahitlerinde bu meslek uygulamalı olarak gösterilmiştir. Bu lahitlerde sepet içinde gül çelenkleri taşıyanların, baharın gelişini kutlamak için Mayıs ayında düzenlenen rosalia ile ilgili olduğu söylenebilir.
Rosalia töreni Hristiyanlık dönemine kadar kesintisiz olarak devam etmiştir. Ayin, içeriğini değiştirdiği gibi, Hristiyanların törensel geçit töreni olarak da devam ediyor. Rosalia Festivali’nin bir başka yönü de mezarlıklarda ve merhumun mezar başında düzenlenen törenlerdir. Mayıs ayı başlarında, muhtemelen 9-13 Mayıs ortalarında düzenlenen güllerle ilgili bir başka festival de Roma ordusunun Rosaliae Signorum’udur. Bu törende ordu flamaları gül ve gül çelenkleri ile süslendi.
Anadolu’da gül dikimi ve gülsuyu üretimi yapıldığını ünlü seyyah İbn-i Batuta’nın seyahatnamesinden öğreniyoruz. 20. yüzyılda Bulgaristan’dan Anadolu’ya yapılan göçlerle birlikte gül yetiştiriciliği ile ilgilenenler gül üretimini yeniden canlandırdı. Günümüzde gelişen sanayi ile birlikte gül, başta farmakoloji olmak üzere gül suyu ve gül yağı olarak kullanılmakta, gül lokumu ve gül şerbeti olarak tüketilmektedir.
*Süleyman Demirel Üniversitesi Arkeoloji Bölümü
